Jaarverslag 2024: Zet de burger centraal

Een overheid die er echt voor haar burgers is, maakt plannen die haalbaar en uitvoerbaar zijn. Kabinetsplannen mogen nooit leiden tot onrealistische of onrechtmatige plannen, waarbij anderen de schuld krijgen als het misgaat. Dat schrijven de ombudsmannen in hun jaarverslag over 2024. Ze zijn kritisch op het demissionaire kabinet dat zei te kijken naar wat wél kon. “We zagen een overheid die signalen, adviezen en rechten negeert. Groepen burgers worden hierdoor structureel buitengesloten.”

In 2024 zochten 27.000 burgers, kinderen en veteranen hulp bij de Nationale ombudsman, Kinderombudsman en Veteranenombudsman. Een toename ten opzichte van het jaar ervoor. Veel van de klachten hadden voorkomen kunnen worden als de overheid eerder naar signalen uit de samenleving had geluisterd.

De rechtsstaat beschermt zichzelf niet

In 2024 riepen de ombudsmannen overheden dan ook op: luister naar burgers en betrek hen bij het maken van wetten en regels. Ditzelfde geldt voor uitvoeringsorganisaties. Hun kennis over wat werkt in de praktijk, wordt te weinig benut. Het gevolg: beleid dat mensen raakt, zonder dat zij zijn betrokken.

Zoals leerlingenvervoer dat niet aansluit op de behoeften van kinderen met een beperking. Of gemeenten die emotionele burgers als ‘agressief’ bestempelen en het contact verbreken zonder te onderzoeken waar dit gedrag vandaan komt. Ook adviezen van instanties die de rechtsstaat moeten beschermen, worden niet serieus genomen. Zoals bij de nieuwe asielwetgeving. Met onbehoorlijk bestuur tot gevolg.

Nationale ombudsman Reinier van Zutphen: “Als signalen uit de samenleving, uitvoering en toezicht niet worden gehoord of bewust worden genegeerd, betaalt de burger de prijs. Een rechtsstaat beschermt zichzelf niet. Daarvoor is een kabinet en overheid nodig die luistert en weloverwogen beslissingen neemt."

Bühne boven de burger

Volgens de ombudsmannen lijkt het daadwerkelijk helpen van mensen in het politieke debat niet voorop te staan. "Wetsvoorstellen, moties en amendementen draaien meer om de bühne, dan om de burger. Onrealistische beloftes creëren wantrouwen en ondermijnen het vertrouwen in de overheid, juist bij de mensen voor wie de plannen bedoeld zijn."

Zo zijn er plannen voor betere toegankelijkheid van dienstverlening, maar blijven structurele investeringen in uitvoeringsorganisaties en gemeenten uit. En hoewel er is beloofd om gedupeerden van het toeslagenschandaal ruimhartig te compenseren, wachten ouders nu gemiddeld 78 weken op een reactie op hun bezwaar. Voor tienduizenden ouders is er nog steeds geen oplossing.

Erken fouten en herstel ze

De overheid zal nooit foutloos zijn, erkennen de ombudsmannen. Maar daar waar het misgaat, mag je als burger verwachten dat de overheid dit erkent en herstelt. Toch gaat dit nog vaak mis. In 2024 bracht de Nationale ombudsman zijn derde rapport over Q-koortspatiënten uit. Zij wachten nog steeds op excuses, erkenning en hulp. Ondanks herhaaldelijk verzoek van de ombudsman, blijven excuses 15 jaar later nog steeds uit.

Er zijn ook goede voorbeelden. Zo erkende Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) dat een algoritme studenten met een migratieachtergrond benadeelde bij de controle op de uitwonendenbeurs. DUO bood excuses aan en werkt aan compensatie. Het kán dus wel: mensen eerlijk behandelen. "Je rechten verwezenlijken is echter niet iets dat je eerst moet verdienen. Of pas krijgt als het is fout gegaan", schrijven de ombudsmannen. "De overheid moet iedereen altijd behoorlijk behandelen. Ook als er geen sprake is van (ere)schuld of herstel."

'Oorverdovende stilte'

Voor het tweede jaar op rij overhandigt de Nationale ombudsman vandaag het jaarverslag aan de Tweede Kamer in een demissionaire periode. Terwijl mensen snakken naar oplossingen, staat het kabinet aan de zijlijn en kijkt de politiek toe. Vier jaar geleden sprak Van Zutphen van een demissionaire stilte na de val van Rutte III. Nu is zijn oordeel harder: "De afgelopen twee jaar was het werkelijk oorverdovend stil."

Volgens de ombudsman laat de overheid mensen voortmodderen. "Het toeslagenschandaal kent geen einde, de versterking van Groningen is vier jaar vertraagd en energiearmoede wordt met noodfondsen bestreden. Structurele oplossingen ontbreken, terwijl mensen recht hebben op eerlijk en doeltreffend bestuur." Van Zutphen roept de politiek op: “Luister naar wat mensen nodig hebben, wees eerlijk over wat de overheid wel en níét kan en vooral: doe wat je belooft. Het is tijd om verantwoordelijkheid te nemen en te handelen, voor de burger van nu en de burger van de toekomst."